Kæru félagar
Af ýmsum ástæðum, en þó aðallega einni, er vonum styttra síðan við hittumst síðast á aðalfundi, en hann fór fram 24. september á síðasta ári. Ekki ætla ég að kvarta yfir því, enda þykir mér yfirleitt mikið ánægjuefni þegar rithöfundar koma saman og ráða ráðum sínum. En fyrir vikið verður skýrsla formanns ef til vill heldur efnisminni en endranær og ég á ekki von á að margir harmi það. Eitt og annað hefur þó borið við og ljúft og skylt að stikla á því helsta eins og lög gera ráð fyrir. Áður en að því kemur er þó rétt að minnast látinna félaga. Frá síðasta aðalfundi hafa þrír félagar okkar látist, þeir Jóhann Hjálmarsson, Ingimar Erlendur Sigurðsson og Haraldur Sigfús Magnússon. Ég vil biðja fundarmenn að rísa úr sætum og votta þeim virðingu með einnar mínútu þögn.
Rithöfundasamband íslands er stéttarfélag allra skrifandi stétta og fyrir vikið er hlutverk þess að gæta hagmsuna allra hópa og einstaklinga sem fást við ritstörf á Íslandi, einkum félagsmanna sinna, en einnig þeirra sem til okkar leita með álitamál sem snerta höfundarétt og kjör þeirra sem starfa við skriftir. Þessi hagsmunagæsla hefur verið nokkuð fyrirferðarmikil frá síðasta aðalfundi. Sambandið hefur haft afskipti af þónokkrum málum og gert sitt besta til að rétta hlut þeirra höfunda sem hallað hefur á í viðskiptum við þá sem gefa út efni þeirra á margvíslegu formi.
Um nokkurt skeið höfum við einkum beint sjónum okkar að sómafyrirtækinu RÚV ohf. og meðferð þess á höfundaréttarvörðu efni. Forsaga málsins er sú að nokkrir höfundar vöktu athygli okkar á að þær góðu vinnureglur sem RÚV viðhafði hér á árum áður virtust ekki lengur vera hafðar í hávegum og höfundar lentu ítrekað í því að þurfa sjálfir að ganga eftir greiðslum fyrir endurflutning á verkum sínum. Þegar leitað var eftir skýringum á þessu voru öll svör frá RÚV á þá leið að um misskilning væri að ræða og hugsanlega tilfallandi óhöpp. Vissulega getur alltaf orðið misskilningur og einstaka mistök eru eflaust óhjákvæmileg þegar jafn viðamikil starfsemi er annars vegar, en þó vildum við ekki láta okkur þessi svör nægja. Þess vegna völdum við þrjú verk, nánast af handahófi, og spurðumst fyrir um greiðslur fyrir endurflutning á þeim í sjónvarpi. Í ljós koma að í öllum tilfellum hafði orðið misbrestur á uppgjöri við höfunda. Þetta var sem sagt ekki bara misskilningur okkar eða óheyrilega ólíkleg mistök starfmanns RÚV, heldur eitthvað aðeins meira. Í beinu framhaldi kölluðum við eftir upplýsingum um allar endursýningar í sjónvarpi frá 2007, en það var einmitt árið sem rekstrarformi Ríkisútvarpsins var breytt og það varð að opinberu hlutafélagi.
Eftir nokkra yfirlegu hér á Dyngjuveginum sendum við athugasemdir og spurningar til RÚV í 16 liðum, þar sem dregið var í efa að farið hefði verið eftir samningum þegar efnið var endurtekið. Í ljós kom að í um það bil helmingi þessara mála höfðu höfundar ekki fengið greitt samkvæmt samningum án þess að hafa afsalað sér rétti sínum. Í hinum tilfellunum höfðu þeir ýmist selt ótakmarkaðan rétt, eða fallist á, ýmist í símtölum eða tölvupóstum, að RÚV mætti endurflytja efni þeirra endurgjaldslaust. Þetta var oftast nær gert í tilefni af afmæli Ríkisútvarpsins, og höfundum tjáð að ef þeir færu fram á greiðslu yrði efnið líklega ekki flutt. Flestir höfðu þá litið þannig á að skárra væri að fá verkin endurflutt í sjónvarpi, þó að engin greiðsla kæmi fyrir, en að láta þau rykfalla í hillum í Efstaleitinu.
RÚV hefur nú viðurkennt þessi fjölmörgu mistök og hafist handa við að greiða út það sem það skuldar viðkomandi höfundum. Um er að ræða hátt á annan tug höfunda, sem ýmist eru félagsmenn RSÍ eða ekki, og heildarupphæðin sem RÚV þarf að standa skil á nemur um það bil 10 milljónum samanlagt.
Í ljósi þessarar reynslu vil ég hvetja alla höfunda til að láta okkur hjá RSÍ vita ef þeir hafa grun um að hallað sé á rétt þeirra. Einnig er rétt að benda á hvað það hefur í raun í för með sér þegar menn selja framleiðanda allan og ótakmarkaðan rétt að verkum sínum, en sú virðist vera krafa framleiðenda í síauknum mæli. Vitaskuld er ekki hægt að banna fólki að gera slíka samninga, en séu þeir gerðir er rétt að allar upphæðir hækki til mikilla muna, þar sem í raun er verið að selja miklu meiri verðmæti en samningar RSÍ við viðkomandi útgefanda eða framleiðanda gera ráð fyrir.
Að lokum vil ég svo lýsa þeirri skoðun minni að það sé í hæsta máta óeðlilegt að fyrirtæki á borð við RÚV fari fram á þann „vinargreiða“ að listamenn afsali sér rétti til greiðslu fyrir flutning á verkum sínum. Með því móti er Ríkisútvarpið að skreyta sig með fjöðrum sem það hefur betlað af eigendum höfundaréttar.
Ég kemst ekki hjá því að víkja aftur að RÚV seinna í þessari skýrslu, en ætla að hvíla ykkur ögn og víkja máli mínu að öðru.
RSÍ starfar náið með öðrum samtökum listamanna. Ég tel það afar mikilvægt að listamenn sýni samstöðu og gæti hagsmuna sinna í sameiningu hvernig sem árar, en þó hefur það sjaldan verið jafnbrýnt og þessa mánuði sem heimsfaraldurinn hefur herjað á okkur. Stjórn Bandalags íslenskra listamanna hefur fundað reglulega frá síðasta aðalfundi eins og rétt er og skylt. Hér er óþarft að segja fréttir af því hvernig Covid hefur tekið ráðin af okkur og skaðað illa menningarstarfsemi í landinu. Bandalagið hefur staðið sig með miklum ágætum við að gæta hagsmuna listamanna sem þjóðfélagshóps og beitt sér af krafti til að bæta lífskjör þeirra á þessum flóknu tímum. Hitt er önnur saga, hvernig stjórnvöldum og stjórnkerfinu hefur tekist að rétta hlut þeirra sem orðið hafa fyrir alvarlegum skakkaföllum. Þar má í fjölmörgum tilfellum gera miklu betur.
Með því að vera sýnilegt og beita sér sterkt fyrir hag listamanna við hvert tækifæri hefur BÍL tekist að vekja skilning þeirra sem með peningavaldið fara, að minnsta kosti að einhverju marki. Mánaðalaunum listamanna, þar á meðal rithöfunda, fjölgaði umtalsvert á þessu ári í gegnum starfslaunakerfið og það er okkar einlægur vilji og ásetningur að sú þróun haldi áfram, þó að hún ein og sér dugi vitaskuld ekki til að halda uppi því menningarlífi sem þjóðin á skilið.
Auk samstarfsins innan BÍL hafa formenn þeirra samtaka listamanna sem eiga sameiginlegra hagsmuna að gæta gagnvart fyrirtækjum á borð við RÚV og Íslensku óperuna haft með sér samráð og samflot, því eins og liggur í hlutarins eðli höfum við sameinuð ólíkt meiri slagkraft heldur en eitt og eitt.
Samstarf Rithöfundasambandsins við Félag leikskálda og handritshöfunda hefur tekist með miklum ágætum undanfarin misseri. Félögin hafa sameinast um samningagerð við kvikmyndaframleiðendur fyrir hönd handritshöfunda og nú liggja fyrir drög að rammasamningi, sem við vonumst til að geta lagt til grundvallar samningaviðræðum um leið og færi gefst. RSÍ og FLH hafa einnig sameinast innan IHM og gert með sér samkomulag um að RSÍ gæti hagsmuna félagsmanna í báðum félögum þegar kemur að úthlutunum úr sjóðum IHM.
RSÍ hefur einnig átt frumkvæði að samstarfi við Leikminjasafn og Landsbókasafn um skráningu leikhandrita og leiðir til að gera þau aðgengileg almenningi í gegnum landskerfi bókasafna. Þessi vinna er á frumstigi, en lofar góðu eftir því sem best verður séð.
Af erlendu samstarfi er það að frétta að frá síðasta aðalfundi hefur það farið fram í gegnum fjarskiptabúnað, ýmist skriflega eða í lifandi mynd og tali. Heimsfaraldurinn hefur sorfið misilla að listamönnum víða um heim, og sums staðar nánast komið þeim á kné. Þann 14. maí síðastliðinn var haldinn ársfundur aðlþjóðasamtakanna International Authors Forum, þar sem fulltrúar 83 samtaka rithöfunda báru saman bækur sínar um ástandið í heimalöndum sínum, en einnig áhyggjur af mannréttindum víða um heim og stöðu höfundaréttar. Ársfundur Evrópusamtakanna European Writers Council verður síðan haldinn 7. júní næstkomandi, að sjálfsögðu í tölvuheimum, og ég á von á að þar kveði við svipaða tóna.
Formaður átti á þessu ári sæti í starfshópi um íslenska menningarstefnu til ársins 2030. Skipun í starfshópinn bar ákaflega brátt að og vinnan var hröð og snörp svo ekki sé meira sagt og fór öll fram á fjarfundum, eins og gefur að skilja. Þegar hópurinn hafði skilað af sér var unnið plagg af ráðuneytisfólki, sem nú er einhvers staðar statt í kerfinu og væntanlega á leið í þinglega meðferð. Í stefnunni eru mörg og fögur markmið sem snerta fjölbreytileika, menningararf, höfundarétt, aðgengi og sjálfbærni, svo eitthvað sé nefnt. Ég hvet alla til að kynna sér þessa stefnu og hafa skoðun á henni. Aftur á móti vantar algjörlega í stefnuna aðgerðaáætlun. Það er algjörlega hulið hvernig eigi að ná þessum markmiðum, sem flestir geta vafalaust verið sammála um að öll séu góð, göfug og nauðsynleg til að halda uppi öflugu og mannvinsamlegu menningarlífi. Takmarkið liggur sem sagt fyrir, en ekki hitt, hver eigi að bera ábyrgð á því að það náist. Á sú ábyrgð eingöngu að hvíla á herðum listamanna og menningarstofnana, burtséð frá því hvernig stjórnvöld halda á málum hverju sinni? RSÍ gerði alvarlega athugasemd við þetta, en ekki er ennþá ljóst hvort hún breyti einhverju.
Frá því við sáumst síðast hefur verulegur árangur náðst í einu af baráttumálum RSÍ, þar sem bókasafnssjóður er annars vegar. Sjóðurinn hefur nú stækkað um 52% og eins og staðan er um þessar mundir koma 197,4 milljónir króna til úthlutunar úr honum á ári. Að auki tókst loksins að fá Hljóðbókasafn Íslands fellt undir sjóðinn, svo útlán úr því ágæta safni eru nú loksins metin til fjár og skila sér til höfunda til jafns við útlán úr öðrum bókasöfnum. Bókasafnsjóður er deilisjóður og er allur greiddur út til rétthafa á hverju ári. Bókasöfn hafa vissulega verið lokuð um lengri eða skemmri tíma í þeirri ótíð sem ríkt hefur undanfarið, en það kemur ekki í veg fyrir að greiðslur berist fyrir öll útlán.
RSÍ á aðild að nokkrum viðurkenningum á störfum og verkum íslenskra rithöfunda. Í janúar veitti Andri Snær Magnason viðtöku úthlutun úr Rithöfundasjóði RÚV. Í rökstðningi úthlutunarnefndar segir meðal annars: „Viðurkenningar Rithöfundasjóðs Ríkisútvarpsins eru fyrstu og elstu rithöfundarverðlaun okkar Íslendinga og þær eru veittar fyrir ævistarf höfundar, frekar en einstök verk. Trúlega hefur enginn íslenskra nútímahöfunda verið þýddur á fleiri tungumál, og öll stærri bókmenntaverk (Andra Snæs), … eru margverðlaunuð bæði hér heima og erlendis.“
Ljóðaverðlaunin Maístjarnan eru veitt í samstarfi RSÍ og Landsbókasafns Íslands-Háskólabókasafns, en gjaldgengar til tilnefningar eru allar ljóðabækur sem út komu árið á undan. Af sérstökum ástæðum verður Maístjarnan ekki veitt fyrr en í júni, en tilnefndar til verðlaunanna eru ljóðabækurnar Taugaboð á háspennulínu eftir Arndísi Lóu Magnúsdóttur, Draumstol eftir Gyrði Elíasson, Þagnarbindindi eftir Höllu Þórlaugu Óskarsdóttur, Kyrralífsmyndir eftir Lindu Vilhjálmsdóttur og 1900 og eitthvaðeftir Ragnheiði Lárusdóttur.
Víkjum þá stuttlega að samningamálum. Samninganefnd RSÍ við RÚV tókst loks eftir lengri mæðu en ég nenni að rekja hér að draga sambærilega nefnd Ríkisútvarpsins að samningaborði, en fyrir okkar hönd sitja í nefndinni Sigríður Rut Júlíusdóttir, Sindri Freysson og Ottó Geir Borg. Tveir fundir hafa verið haldnir, en vegna þess hvað þetta ferli er orðið langt er orðið tímabært að endurskoða vissa hluti í upprunalegum samningsdrögum með hagsmuni höfunda í huga, en það eru einkum hlutir sem snúa að nýtilkomnum miðlunarleiðum á höfundaréttarvörðu efni. Fulltúrar okkar í nefndinni eru bjarstýnir á að skriður sé að komast á þessa vinnu og að langþráðir samningar séu í sjónmáli.
Samninganefnd þýðenda innan RSÍ er starfandi og undirbúningur undir samningaviðræður við FÍBÚT er hafinn, en enginn samningafundur enn verið boðaður. Í nefndinni sitja fyrir okkar hönd Sigríður Rut, Magnea Matthíasdóttir og Halla Kjartansdóttir.
Nýlega var gerður samningur á milli RÚV og Storytel um miðlun á gömlu efni Ríkisútvarpsins í gegnum streymisveitu síðarnefnda fyrirtækisins. RSÍ hefur farið fram á að fá að sjá þessa samninga, en verið synjað um það bæði hjá RÚV og Storytel. Við höfum því falið lögfræðingi okkar að krefjast þess með formlegum hætti að okkur verði afhentir þessir samningar. Ástæðan er sú að ekki verður betur séð en að RÚV geri þessa samninga sem útgefandi og ætli þar með að eigna sér 77% af öllum streymistekjum þeirra verka sem afhent verða Storytel. Við getum ekki með nokkru móti fallist á að RÚV geti talist útgefandi hljóðbókar, þó að fyrirtækið hafi upptöku af tilteknu verki í vörslu sinni, sem aðeins er heimilt að flytja einu sinni í útvarp samkvæmt samningum. Enginn höfundur eða erfingi höfundaréttar sem vitað er um hefur framselt streymisrétt sinn til RÚV. RÚV hefur hins vegar ekki ennþá viljað gangast við því að brotið sé á rétti höfunda með þessum samningum. Þess vegna þykir okkur full ástæða til að fara rækilega í saumana á þessu máli.
Rithöfundasamband Íslands rekur Höfundamiðstöð, en eitt helsta verkefni hennar undanfarin ár hefur verið Skáld í skólum, þar sem höfundar af ýmsu tagi heimsækja grunnskóla um land allt til að kynna nemendum ritlist og hvetja þá til skapandi hugsunar. Þetta skólaár voru um það bil 50 viðburðir áætlaðir þar sem 6 höfundar hugðust heimsækja skólabörn landsins, en margumræddur heimsfaraldur olli því að flestum þessara innlita var aflýst, en í örfáum tilifellum var hægt að bjóða uppá sýndarheimsóknir með aðstoð tækninnar. Það verða því sömu skáld sem halda munu merki okkar á lofti næsta vetur.
Hér á Dyngjuvegi 8 er þjónustumiðstöð fyrir rithöfunda og aðra eigendur höfundaréttar. Enn og aftur vil ég hvetja félagsmenn í Rithöfundasambandinu til að leita aðstoðar og álits á hverjum þeim málum sem snerta rétt og kjör höfunda. Eins og mörg af þeim dæmum sýna sem ég hef nefnt í þessar skýrslu er ástæða til að vera vel á verði, því réttur okkar er því miður alltof oft fótum troðinn. Eitt stærsta og mikilvægast verkefnið hlýtur þó að vera að standa vörð um tjáningarfrelsið. Það á vel við á þeim tímum sem við lifum, þar sem bæði stjórnmálamenn og stórfyrirtæki virðast líta svo á að þeir listamenn sem hljóti starfslaun eigi ekki rétt á að setja fram annað en réttar skoðanir á þjóðlfélagsmálum, ella skuli þeir hafa verra af.
En heimsóknir hingað í Gunnarshús þurfa ekki eingöngu að tengjast vandamálum, hingað eru allir félagsmenn okkar velkomnir til skrafs um daginn og veginn, lífið og listina, því samtöl okkar á milli eru dýrmæt í sjálfum sér. Ég þakka öllum sem sáu ástæðu til að sitja þennan aðalfund og óska okkur öllum góðs og kraftmikils starfsárs.
Kærar þakkir,
Karl Ágúst Úlfsson formaður
