Kæru félagar

Eins og allir vita er það vonum seinna sem okkur tekst að halda aðalfund RSÍ að þessu sinni, en fundurinn var upphaflega fyrirhugaður í apríl. Heimsfaraldurinn hefur haft margvísleg áhrif á starf sambandsins og mun ég víkja að þeim af og til í þessar skýrslu, eins og eflaust segir sig sjálft. Eitt af þeim súru eplum sem við höfum þurft að bíta í er að halda aðalfund okkar við þessar aðstæður, þar sem hætt er við að fjöldi félaga veigri sér við að safnast saman vegna smithættu og reglna sem hún hefur haft í för með sér. Við getum þó ekki beðið lengur með að afgreiða þau mál sem lög sambandsins segja fyrir um – og því erum við hér. Velkomin öll og gott að sjá ykkur.

Frá síðasta aðalfundi hafa eftirtaldir félagar okkar fallið frá: Atli Magnússon, Símon Sigurmonsson, Guðjón Ármann Eyjólfsson, Andrés Indriðason, Halldóra Kr. Thoroddsen, Hallfríður Ólafsdóttir og heiðursfélagi Rithöfundasambands Íslands, Birgir Sigurðsson.

Ég vil biðja fundarmenn að rísa úr sætum og minnast þeirra með einnar mínútu þögn.

Engum þarf að segja þau tíðindi að blessuð Corona veiran og ferðalag hennar um heimsbyggðina hefur haft gríðarleg áhrif á líf og afkomu listamanna um víða veröld. Rithöfundar eru þar engin undantekning. Handritshöfundar sjónvarpsefnis og kvikmynda hafa mátt horfa uppá verkefni sín sigla í strand, verk leikskálda hafa steitt á skerjum í leikhúsum, útgáfusamningar hafa lent í frosti og þannig mætti áfram barma sér.

Ástandið sem faraldurinn hefur skapað hefur kallað á víðtækt samstarf á milli samtaka listamanna í hinum ýmsu greinum, bæði innanlands og yfir sjó og land. Á vettvangi Bandalags íslenskra listamanna hefur víðtækt samráð og umræða átt sér stað og var ekki vanþörf á. Það kom fljótt á daginn þegar harðnaði á dalnum í samfélaginu að íslenska velferðarkerfið gerir ekki ráð fyrir listamönnum þegar grípa þarf til þeirra bjargráða sem það hefur tiltæk. Hjá Vinnumálastofnun var umsóknum listamanna um atvinnuleysisbætur umsvifalaust ýtt út af borðinu, enda reyndust þeir upp til hópa með litlar og óreglulegar tekjur sem excelskjölin áttu erfitt með að kyngja. Kerfið greip reyndar til ráðstafana sem fengu einhverjum hóp hækjur að staulast við, með því að veita auknu fé til starfslauna og verkefnastyrkja, en þær lausnir gerðu um leið þær kröfur að listamenn finndu sér ný verkefni að vinna og sæktu uppá von og óvon um laun og styrki út á þau. Hins vegar bíðum við enn eftir því samfélagslega öryggisneti sem grípur þá sem verða fyrir ótvíræðu tekjutapi og eiga þess ekki kost að snúa sér að nýjum verkum sem hljóta náð fyrir augum úthlutunarnefnda.

Þetta „foræmalausa ástand“, svo ég taki mér nú þá jórturtuggu í munn, hefur ennþá einu sinni minnt okkur óþyrmilega á að listamenn eru jaðarsettur hópur þegar velferðarkerfið er annars vegar. Þau réttindi sem öllum þegnum þjóðfélagsins eiga að vera tryggð samkvæmt stjórnarskrá, þar með talinn réttur til aðstoðar vegna atvinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra atvika, sem skilgreindur er í stjórnarskrá íslenska lýðveldisins, svo ekki sé minnst á jafnræðisregluna frægu, virðist ekki eiga við þegar listamenn eiga í hlut. Þetta er misrétti sem ekki á að viðgangast og lífsnauðsynlegt er að breytist ef viðburðir eins og heimsfaraldur COVID19 eiga ekki að geta gengið að íslenskri menningu dauðri.

En fleira setti svip sinn á þetta ár en þessi afdrifaríka ágjöf, sem enn sér ekki fyrir endann á. Eftir talsvert japl og jaml og jafnvel nokkurt fuður í kaupbæti tókst að draga bókaútgefendur að samningaborðinu, sem var löngu orðið tímabært að mati RSÍ, þó að viðsemjendum okkar þætti lítið liggja á. Gildandi samningar voru frá 2013 og í þeim voru allnokkur atriði sem rithöfundar höfðu fulla ástæðu til að amast við. Einnig var til kominn umtalsverður stuðningur ríkisins við bókaútgáfu á íslensku, sem fólst í endurgreiðslu kostnaðar til útgefenda, en virtist ekki eiga að skila neinum kjarabótum til höfunda. Sú var að minnsta kosti túlkun Fíbút.

Samningaviðræður hófust reyndar í apríl 2019 og í samninganefnd fyrir hönd RSÍ sátu Vilborg Davíðsdóttir, Dagur Hjartarson og Auður Jónsdóttir, en síðar í ferlinu tók Sigríður Rut Júlíusdóttir lögmaður RSÍ sæti Auðar. Ég ætla ekki að rekja gang samningaviðræðnanna, hvorki í grófum né fínum dráttum, en læt nægja að segja að þetta var erfitt og langdregið ferli. Eins og gengur og gerist í samningum af þessu tagi náðist ekki sá fullkomni árangur sem við stefndum að með upphaflegri kröfugerð, en samninganefnd okkar sýndi fáheyrða þrautseigju, þolinmæði og útsjónarsemi og tókst loks að landa nýjum rammasamningi, sem undirritaður var 2. september síðastliðinn. Ég fer ekki í saumana á þeim samningi hér og nú, enda var haldinn kynningarfundur um hann fyrir félagsmenn fyrir réttum 10 dögum, en eftir það fór hann í rafræna atkvæðagreiðslu. Það kemur svo í ljós seinna á þessum fundi hvort félagsmenn hafa samþykkt hann eður ei. Sjálfur vil ég lýsa ánægju minni með þann árangur sem náðist á endanum og þakka samninganefnd okkar innilega fyrir vel unnin störf.

Nú þegar ljóst verður hvort nýgerður samningur við Fíbút hlýtur náð fyrir augum félagsmanna, verður næsta verkefni stjórnar RSÍ að hrinda af stað nýjum samningaviðræðum við bókaútgefendur, sem ætlað er að endurskoða þýðendasamninga félaganna. Þar má sitt af hverju betur fara.

Hvað önnur samningamál varðar er því miður ekki eins mikið að frétta og við hefðum helst kosið. Nú eru liðnir ríflega 18 mánuðir síðan samninganefnd RSÍ skilaði fullbúinni tillögu að rammasamningi til RÚV, en sambærileg nefnd á vegum RÚV hefur ekki séð sér fært að svara því tilboði, og enn síður að boða fund til að ræða innihald samningsins. Samningur sem allir héldu að væri á lokaspretti fyrir tveimur árum er því ennþá í gíslingu, og hefur verið í tvöfaldan mannlegan meðgöngutíma. Sjálfur hef ég sent ítrekaðar áskoranir til tveggja útvarpsstjóra um að ljúka þessu máli, sem þegar er orðið stofuninni til skammar vegna seinagangs. Ég sat fund með nýráðnum útvarpsstjóra núna í ágúst, ásamt formönnum þeirra samtaka listamanna sem eiga viðskipti við RÚV. Á þeim fundi lýsti Stefán Eiríksson því yfir að stefnt væri að því að ljúka öllum óklárum samningum RÚV við listamenn innan árs. Aðrir fundamenn tjáðu ánægju sína og óskuðu eftir því að fá í hendur verkáætlun sem sýndi hvernig þessu markmiði yrði náð. Sú áætlun hefur enn ekki borist. Á sama fundi báru forvígismenn listamanna upp ýmis umkörtunarefni og var á máli þeirra að skilja að öllum þætti þeim fagmennsku innan veggja RÚV hafa hrakað til mikilla muna frá því fyrirtækið var gert að hlutafélagi. Einnig kvörtuðu þeir yfir þverrandi virðingu sem listamenn nytu eftir að sú sama ráðstöfun varð að veruleika. Fulltrúum RÚV á fundinum fannst ómaklega að vinnustað sínum vegið og lögðu kapp á að sýna fram á hið gagnstæða. Þrátt fyrir það hefur RSÍ nú fengið inn á borð til sín hvert málið á fætur öðru, þar sem í ljós kemur að höfundar hafi verið hlunnfarnir og virðing fyrir verkum þeirra og höfundarétti til lítillar fyrirmyndar. Þetta er vitaskuld óþolandi, enda höfum við nú þegar látið til skarar skríða fyrir hönd viðkomandi höfunda og krafist bæði leiðréttinga, afsökunarbeiðna og jafnvel skaðabóta.

Samstarfshópur RSÍ og Félags leikskálda og handritshöfunda starfaði með hléum á þessu ári og því síðasta við að setja saman nothæfan rammasamning handritshöfunda við kvikmyndaframleiðendur. Formenn beggja félaga sitja í hópnum og auk þeirra nokkrir reyndir höfundar á sviði sjónvarps og kvikmynda. Uppúr þessari vinnu var skipuð samninganefnd, en í henni sitja Karl Ágúst, Margrét Örnólfsdóttir og Sigríður Rut. Útkoman  er heildstæður samningur, sem til stendur að leggja fyrir kvikmyndaframleiðendur, en COVID hafa sett strik í þann reikning eins og fleiri. Sami hópur er nú í startholum að fara yfir sjónvarpssamninga handritshöfunda á sama hátt og gert var með kvikmyndasamningana. Vonandi sést árangur af þeirri vinnu áður en alltof langt um líður.

Og svo eru það önnur kjarmál rithöfunda en þau sem samið er um í kjarasamningum. Þar er ég vitaskuld að tala um starfslaun, en á þeim vettvangi verður það æ brýnna að berjast fyrir bættum kjörum. Undangengnir þrengingatímar hafa sýnt okkur það svart á hvítu að starfsumhverfi listamanna á Íslandi er óviðunandi að stórum hluta. Ein af ástæðum þess að velferðarkerfið gagnast ekki okkur skapandi listamönnum þegar í harðbakkann slær er sú að við náum ekki máli í samanburði við þjóðfélagsþegna sem vinna eðlilegan vinnutíma og þiggja fyrir það eðlileg laun.

Við verðum að berjast fyrir því að starf rithöfundarins verði skilgreint sem fullt starf, en ekki hlutastarf, eins og það telst samkvæmt lögum um starfslaun. Það er alvöru vinna að vera rithöfundur, hvort sem fólk kýs að skrifa bækur, leikrit, kvikmyndir, vefefni eða eitthvað enn annað. Það er alvöru starf, sem skapar raunveruleg verðmæti, hvort sem þau verðmæti eru skilgreind í krónum, evrum, pundum eða einhverju óefniskenndu sem hægt er að kalla andleg verðmæti, menningarverðmæti. Það er skapandi hugsun og listsköpun, sem á endanum dregur okkur uppúr því volæði sem við nú stöndum andspænis. Þess vegna er það lífsspursmál fyrir samfélagið að halda listamönnum sínum á lífi og við þokkaleg kjör.

Um leið og við krefjumst þess að starfslaun verði hækkuð til samræmis við launakjör í landinu eigum við líka að vinna að því að fleiri skapandi einstaklingar eigi þess kost að njóta starfslauna. Við eigum líka að keppa að samfellu í starfi höfunda og það verður aðeins gert með því að stærri hópur sé á launum allt árið. Við skulum vona að þau nöturlegu sannindi um lífskjör og aðstöðu listamanna sem heimsfaraldurinn er að birta okkur um þessar mundir verði okkur öllum að kenningu – bæði okkur listamönnum og ekki síður stjórnvöldum.

En á sama tíma og það ætti að vera að renna upp fyrir yfirvöldum um víða veröld hvers virði menningin er berast okkur þau undarlegu tíðindi af vettvangi Norrænu ráðherranefndarinnar að nú standi fyrir dyrum gagngerar tilfærslur í styrkjakerfi Norðurlanda, þar sem fyrirhugað sé að færa umtalsverða fjármuni frá málaflokki menningar yfir á málaflokk sem tengist umhverfismálum, loftslagsmálum og sjálfbærni. Í hópi listamanna má finna eitthvert ötulasta baráttufólk fyrir hagsmunum náttúru og sjálfbærrar þróunar, auk þess sem listsköpun er einhver umhverfisvænsta iðja sem hugsast getur. Eða ætlar einhver að halda því fram að það fé sem varið er til menningarstarfsemi sé ávísun á djúpt kolefnisspor? Tæplega. Því hefði maður haldið að skapandi hugsun innan listgreinanna og öflug menningarstarfsemi væri einmitt leiðin til að berjast gegn þeim öflum sem hafa skaðlegust áhrif á umhverfi okkar og samfélag. Okkur þykir því skjóta afar skökku við að yfirvöld hafi nú í hyggju að kippa fótum undan norrænni menningarsamvinnu, einmitt á þeim tímum sem kalla á aukna samstöðu. RSÍ berst af heilum hug gegn þessum makalausu hugmyndum og þykir afar brýnt að stöðva þetta fyrirhugaða skemmdarverk áður en það verður um seinan. Í þessu máli eins og mörgum öðrum stöndum við með systrasamtökum okkar á Norðurlöndum og öðrum samtökum listamanna.

Eitt af þeim eilífðarmálum sem nauðsynlegt er að drepa á á hverjum aðalfundi og jafnvel oftar og víðar þar sem höfundar koma saman, er málefni Hljóðbókasafns Íslands. Það óþolandi ástand að ófullnægjandi hömlur séu á notkun safnsins, er mál sem fáránlega lengi hefur viðgengist án þess að úrbætur hafi nokkru sinni virst í sjónmáli. RSÍ hefur þrástagast á því við Mennta- og menningarmálaráðuneytið að við þetta verði ekki unað, en ráðuneytið hefur í þessu máli, eins og reyndar of mörgum öðrum, svarað okkur með þögninni. Það var ekki fyrr en Rithöfundasambandið setti ráðuneytinu úrslitrakosti og hótaði stjórnsýslukæru á hendur því að svar barst og nú hefur verið boðaður fundur þar sem hafist verður handa við endurskoðun RSÍ og ráðuneytisins fyrir hönd Hljóðbókasafnsins.

Við vonum heitt og innilega að loks verði bundinn endi á þetta vandræðalega ófremdarástand.

Þetta var ár fjarfundanna. Allar alþjóðlegar og fjölþjóðlegar ráðstefnur rithöfunda sem RSÍ sendir fulltrúa á að öllu eðlilegu voru færðar yfir á tölvuskjái, þar sem hver sat í sínu lokaða rými og reyndi eftir bestu getu að taka þátt í umræðum sem teygðu sig yfir hnöttinn þveran og endilangan. Formaður og framkvæmdastjóri tóku þátt í fundum alþjóðasamtakanna International Authors’ Forum og Evrópusamtakanna Europian Writers Councel í gegnum fjarfundabúnað. Báðir fundirnir báru skýr merki ástandsins – þeir voru fjölmennir og svolítið þungir í vöfum, og lítið var hægt að skiptast á hugmyndum um bókmenntir og listir á líðandi stund, heldur lögðu skipuleggjendur allt kapp á að mál væru afgreidd snaggaralega og vafningalítið. Enn sem fyrr er þessi alþjóðlega samvinna okkur höfundum afar mikilvæg og aldrei hefur verið brýnna að við höldum vöku okkar og störfum þétt með kollegum okkar í öðrum löndum, til þess að verja höfundarétt okkar. Og það er ekki síður mikilvægt að við miðlum reynslu okkar sem höfundar á örmarkaði til hinna sem vanir eru víðáttumeiri veiðilendum.

Þá á eftir að minnast á mannréttindi höfunda, en RSÍ reynir að fylgjast með baráttu rithöfunda í öðrum löndum fyrir tjáningarfelsi, sem oft á tíðum er reynt að bæla með valdníðslu og ofbeldi. Nú síðast lögðumst við á árar með Evrópuráði rithöfunda til stuðnings höfundum í Hvíta-Rússlandi. Þar í landi er ritskoðunin grímulaus og Nóbelsverðlaunahöfundurinn Svetlana Alexievich er ofsótt af yfirvöldum. Eins og öllum er kunnugt er pólítískt ástand þar í landi afar tvísýnt um þessar mundir og hafa þarlendir rithöfundar beitt sér sterkt gegn sitjandi einræðisherra, Alexander Lukashenko. Rithöfundasamband Íslands styður baráttuna fyrir frelsi og lýðræði hvar sem er í heiminum.

Maístjarnan, ljóðaverðlaun Rithöfundasambandsins og Landsbókasafns Íslands-Háskólabókasafns voru veitt í fjórða sinn þann 27. maí síðastliðin, en tilnefningar voru kynntar í Gunnarshúsi skömmu áður. Fimm ljóðabækur frá síðasta ári hlutu tilnefningu, en Maístjörnuna hlaut Jónas Reynir Gunnarsson fyrir bók sína Þvottadag.

Ekki verður sagt skilið við málefni rithöfunda þetta árið án þess að minnast á þær stóru breytingar sem nú eru að verða á starfsumhverfi okkar, einkum í útgáfu bóka. Það þótti nokkrum tíðindum sæta þegar sænska stórfyrirtækið Storytel AB keypti meirihluta í Forlaginu, stærstu bókaútgáfu landsins. Afar skiptar skoðanir voru um það á meðal höfunda hvort Rithöfundasambandinu kæmi þetta yfirleitt við, en stjórn RSÍ ákvað að álykta um málið, þar sem hún taldi þetta mikil tíðindi og ekki endilega fagnaðarefni. Í ályktun stjórnarinnar segir:

Stjórn Rithöfundasambands Íslands lýsir áhyggjum sínum af kaupum Storytel AB á 70% hlut í Forlaginu, stærsta útgáfufyrirtæki landsins. Stjórnin fagnar nýrri tækni og auknum tækifærum fyrir lesendur til að njóta bókmenntaverka. Flestir rithöfundar vilja líka sækja fram á því sviði og ná til nýrra lesenda. Hins vegar hefur stjórnin áhyggjur af enn meira valdaójafnvægi á bókamarkaði ef kaupin ganga í gegn þar sem stærsta bókaútgáfa landsins og eina streymisveita hljóðbóka verði í eigu sama aðila. Samruni stórra aðila á markaði leiðir iðulega til skerðingar á virkri samkeppni sem kemur neytendum og öðrum á markaði illa. Þegar um er að ræða fákeppni á sviði menningar verður að stíga sérstaklega gætilega til jarðar.

Stjórn RSÍ vantreystir hinu sænska móðurfélagi og stjórnendum þess því reynsla höfunda af dótturfélaginu Storytel á Íslandi er ekki góð og sömu sögu má heyra frá félögum okkar á hinum Norðurlöndunum. Samkvæmt kjarakönnun sem Rithöfundasambandið hefur gert meðal félagsmanna sem eiga verk hjá Storytel á Íslandi eru greiðslur til þeirra afar lágar og tekjumódelið ógegnsætt. Stjórnin óttast að tilgangur eiganda Storytel á Íslandi, Storytel AB í Svíþjóð, sé að komast nær höfundaverki íslenskra höfunda og eyða allri samkeppni á hljóðbókamarkaði. Margir félagsmenn hafa haft samband við stjórn og skrifstofu RSÍ og viðrað áhyggjur sínar. Höfundar og útgefendur ytra hafa borið því vitni að frelsi þeirra og menningarleg áhersla hafi beðið hnekki með eignarhaldi Storytel AB. Slíkt vekur ugg í brjósti höfunda hér á landi, sporin ytra hræða, en reynslan ein mun leiða í ljós hvort sama öfugþróun verði hérlendis. Komi upp slík staða á Íslandi telur stjórn RSÍ sýnt að hún myndi þrengja verulega að höfundum og möguleikum þeirra til útgáfu á fjölbreyttum og burðugum bókamarkaði. Aldrei má vega að listrænu frelsi þannig að litið sé á bókmenntir sem framleiðsluvöru sem þarf að skila hagnaði en ekki listræna tjáningu sem hefur gildi í sjálfu sér.

Við þetta er því að bæta að ekki er ennþá ljóst hvort samkeppnisyfirvöld á Íslandi leyfa að þessi kaup fari fram, en það kemur í ljós að fáeinum mánuðum liðnum. Hitt er deginum ljósara að nú gerast breytingar á starfsvettvangi okkar hraðar og margvíslegar. Það kemur í hlut samtaka rithöfunda að fylgjast grannt með þróun mála og vekja á því athygli þegar hætta er á að hagsmunum höfunda verði fórnað fyrir gróðavon framleiðenda af öllu tagi.

Góðir félagar. Þó að tónninn í þessari skýrslu hafi etv. verið þyngri en ég hefði sjálfur óskað, vil ég lýsa einlægri ánægju minni með starfið innan RSÍ þetta árið. Það fólk sem tekið hefur að sér trúnaðarstörf fyrir sambandið hefur rækt starf sitt af krafti og samviskusemi og innan stjórnarinnar hefur ríkt góður vinnuandi og eindrægni. Framkvæmdastjórinn okkar, hún Ragnheiður, og verkefnastjórinn Tinna hafa síðan rekið skrifstofuna eins og endranær af einstakri röggsemi, myndarskap og stakri umhyggju fyrir íslenskum rithöfundum. Ég vil fá að þakka öllu þessu fólki gott og skemmtilegt samstarf og glæsilegan árangur í þeim verkefnum sem það hefur tekið að sér.

Rithöfundasamband Íslands er stéttarfélag allra rithöfunda, óháð því í hvaða miðlum verk þeirra koma fyrir almenningssjónir. Við viljum kappkosta að hér eigi allir vísan stuðning, hvort sem um ræðir þá sem skrifa bækur, skáldverk, leikrit, handrit að kvikmyndum, útvarps eða sjónvarpsefni, ljóð, smásögur eða önnur verk sem fallið geta undir ritlist. Í Gunnarshúsi er rekin skrifstofa, þjónustumiðstöð og félagsheimili rithöfunda. Þetta vita auðvitað allir sem hér sitja, en ég vil eftir sem áður hvetja félagsmenn til að nýta sér þjónustu Rithöfundasambandsins hiklaust, hvenær sem uppá kunna að koma vafamál sem gott er að fá aðstoð við að greiða úr. Við veitum lögfræðiaðstoð þegar það á við, við búum yfir sérþekkingu í málum sem snerta réttindi höfunda, við þiggjum með þökkum allar ábendingar um það sem betur má fara í starfsemi sambandsins, við bjóðum aðstöðu á Dyngjuveginum til fundahalda, upplestra og hvers kyns samkomuhalds félagsmanna okkar. Og svo er yfirleitt heitt á könnunni og oft ráðrúm til að tylla sér og spjalla um hvaðeina sem snertir lífið og listina.

Sem sagt: Verið alltaf velkomin í Gunnarshús.

Kærar þakkir,

Karl Ágúst Úlfsson formaður

Ágætu félagar.

Áður en ég hef mál mitt legg ég til að við minnumst þeirra félaga okkar sem hafa látist frá síðasta aðalfundi, en þeir eru: Kristín R. Thorlacius, Kristján Árnason, Guðjón Sveinsson, Jón R. Hjálmarsson, Erlingur Sigurðsson og Valgarður Egilsson.

Ég vil biðja fundarmenn um að rísa úr sætum og minnast þeirra sem fallið hafa frá með einnar mínútu þögn.

Þetta ár sem nú er liðið frá því sá sem hér stendur tók við formannstitli RSÍ hefur verið lærdómsríkt og að mörgu leyti viðburðaríkt líka. Hér í Gunnarshúsi er sjaldan lognmolla, sem betur fer, og þó að það sem á daga sambandsins drífur sé misskemmtilegt er að minnsta kosti ekkert ráðrúm til að láta sér leiðast.
Á þessu ári ákváðum við að standa fyrir námskeiðum hér í húsinu fyrir félagsmenn um mál sem höfundar hafa brýna þörf fyrir að fræðast um vegna starfa sinna. Brynja Baldursdóttir stýrði námskeiði fyrir þá sem hugðust sækja um starfslaun. Farið var yfir vinnulag við umsóknir, hvað bæri að varast í því ferli og hvað væri vænlegra til árangurs. Brynja gat miðlað af innanbúðarreynslu, þar sem hún sat í úthlutunarnefnd í þrjú ár. Inga Jóna Óskarsdóttir viðurkenndur bókari hélt síðan námskeið um bókhald og skattamál einyrkja. Bæði námskeiðin þóttu mjög áhugaverð og sérlega gagnleg og þátttaka var nokkuð góð. RSÍ hefur hug á að bjóða áfram uppá námskeið um sömu mál og ýmislegt annað sem getur komið rithöfundum að gagni og eru allar hugmyndir og tillögur afskaplega vel þegnar.

Eins og flestir vita var samþykkt á alþingi lagafrumvarp um stuðning við útgáfu bóka á íslensku. Um leið og frumvarpið var lagt fram varð það ljóst að fyrirheit núverandi stjórnarflokka um að fella niður virðisaukaskatt af bókum yrðu ekki efnd. Þetta voru auðvitað gríðarleg vonbrigði, svo gripið sé til staðlaðs orðalags. Í beinu framhaldi sat stjórn RSÍ fund með menntamálaráðherra og starfsfólki ráðuneytisins þar sem farið var yfir helstu atriði frumvarpsins. Skilningur allra á þeim fundi var skýlaust sá að höfundagreiðslur teldust hluti af útgáfukostnaði og að endurgreiðslur til útgefena ættu því skilyrðislaust skila sér til höfunda. Við höfum líka fengið ótvíræð skilaboð um það frá menntamálaráðherra að ekki megi túlka lögin á annan hátt. Og það er deginum ljósara að Rithöfundasamband Íslands ætlar sér að tryggja að með tilkomu þessara laga verði kjarabætur rithöfunda ekki minni en þær hefðu orðið ef staðið hefði verið við afnám virðisaukaskattsins. Án höfunda verður engin bókaútgáfa og það er eiginlega hjákátlegt að þurfa að segja jafnaugljós sannindi upphátt, en samt er eins og á vissum stöðum sé litið á rithöfunda sem einhvers konar afætur á forlögunum. Þess vegna getum við ekki hætt að orða það sem ætti að liggja í augum uppi fyrr en þeir sem á stundum hafa ráð okkar í hendi sér hafa skilið það til fulls.

En fleira þarf að segja um kjaramál og lífskjör rithöfunda á Íslandi. Stjórn RSÍ kallaði menntamálaráðherra á sinn fund til að kynna niðurstöður úr nýlegri kjarakönnun sem sambandið stóð fyrir. Á fundinum fórum við yfir nokkrar sláandi staðreyndir sem könnunin leiddi í ljós. Þeim sem ekki hafa séð þessar upplýsingar áður eða reynt þessi kjör á eigin skinni bregður yfirleitt illa í brún þegar þær eru kynntar. Svo var einnig í þetta skipti. Ráðherrann var okkur sammála um að margt yrði að breytast ef kjör rithöfunda ættu að verða mannsæmandi. Nú er að komast á samstarf á milli RSÍ og ráðuneytisins sem á að fleyta þessum málum fram á við. Við höldum fast í vonina um að einhver árangur sé í augsýn.

Og hvað viljum við að breytist til þess að rithöfundar geti sinnt hlutverki sínu í samfélaginu og lifað af vinnu sinni? Það er auðvitað fjölmargt, en hér eru veigamikil atriði:

1. Starf rithöfunda þarf að skilgreina sem fullt starf en ekki hlutastarf. Starfslaun þurfa að hækka í samræmi við það.
2. Rithöfundum á starfslaunum þarf að fjölga verulega.
3. Tryggja þarf samfellu í starfi höfunda með því að fleiri höfundar séu á launum alla mánuði ársins.
4. Bókasafnssjóður þarf að eflast til mikilla muna.
5. Endurgreiðslur á útgáfukostnaði til bókaútgefenda mega ekki verða til þess að heildsöluverð bóka lækki, þar sem það mun skerða hlut höfunda.
6. Öllum þarf að vera ljóst að rithöfundar á miðjum aldri með stórt höfundaverk eru EKKI búnir að koma sér vel fyrir fjárhagslega. Skert starfslaun höfunda sem verið hafa á árslaunum lengst af starfsferli sínum þýða einfaldlega að þeir geti ekki lengur lifað af höfundastarfinu. Hvaða starf á almennum vinnumarkaði stendur sextugum rithöfundum til boða? Og er það gróði fyrir íslenskt samfélag að gera höfundum ókleift að skrifa eftir að sextugsaldri er náð? Við þurfum að finna leið til að „tappa af“ launasjóði en gera um leið höfundum með gríðarlegt ævistarf að baki kleift að halda áfram og skila jafnvel enn meiri menningarverðmætum til samfélagsins.

En það eru ekki einungis starslaunin sem skipta okkur höfunda máli. Við höfum nú þegar blásið til samningaviðræðna við ýmsa viðsemjendur okkar því alls staðar er mjög brýnt að rétta okkar hlut.

Nýlega voru skipaðar samninganefndir sem ætlað er að endurskoða samninga við Félag bókaútgefenda, annars vegar höfundasamninga og hins vegar samninga þýðenda. Ljóst er að margt má betur fara í þeim samningum sem nú eru látnir gilda og því löngu orðið tímabært að gera þar bragarbót á, enda eru þeir komnir til ára sinna. Vinna að kröfugerðum er langt komin og við vonumst til að hægt verði að fara í snarpar og árangursríkar viðræður áður en sumarið brestur á af fullum þunga. Ef það gerist þá einhvern tíma – en það er önnur saga.

Við bíðum enn eftir þeim Godot sem sér um samningagerð fyrir hönd Ríkisútvarpsins ohf. Samninganefnd RÚV hefur ekki gefið kost á viðræðum og heldur ekki svarað tillögum RSÍ að rammasamningi. Nú eru að verða tvö ár síðan þessar viðræður fóru af stað og satt að segja er þolinmæði okkar á þrotum. Við getum ekki sætt okkur við þann dónaskap að kröfum okkar og hugmyndum sé einfaldlega ekki svarað. Við munum því á næstunni gera harða hríð að RÚV og krefjast þess að þetta mál verði klárað.

Starfshópur sem stofnaður var af RSÍ og Félagi leikskálda og handritshöfunda (FLH) hefur nú unnið um nokkurt skeið að því að móta rammasamning handritshöfunda og framleiðenda í kvikmyndum og sjónvarpi. Hópurinn hefur rýnt í sambærilega samninga frá öðrum löndum og það er von beggja félaganna sem að honum standa að hægt verði að ná kvikmyndaframleiðendum að samningaborðinu áður en langt um líður. Handritshöfundar búa við óþolandi frumskógarlögmál í kjaramálum og það er oft þyngra en tárum taki að heyra af því hvernig framleiðendur traðka á þeim skapandi listamönnum sem sannarlega leggja grunninn að hverju kvikmyndaverki. Handrit kvikmyndar eða sjónvarpsþáttar er einn allra mikilvægasti hlekkurinn í framleiðslukeðjunni. Hins vegar virðist handritshöfundurinn iðurlega lenda neðst í fæðukeðjunni – vera sá sem minnst ber úr býtum, jafnvel þegar best gengur og aðrir hljóta sanngjarna umbun fyrir sitt framlag.

Frá mennta- og menningarmálaráðuneytinu berast ýmis plögg, tillögur og reglugerðir sem okkur er vissara að lúslesa, því satt að segja skín alltof oft út úr þeim gögnum skilningsleysi á hlutverki listamanna í samfélaginu, svo ekki sé minnst á kjör þeirra.

Okkur barst ekki alls fyrir löngu þingsályktunartillaga með titlinum Íslenska sem opinbert mál á Íslandi. Stjórn RSÍ hafði eitt og annað við þá tillögu að athuga og lét ráðuneytisfólk vita af því. Einkum furðuðum við okkur á því að í tillögunni skyldi lítið sem ekkert vikið að hlutverki höfunda sem skrifa á íslensku. Einhverjum hefði fundist það liggja í augum uppi að íslenskar bókmenntir og ritlistir hvers konar væru einn af hornsteinum íslenskrar tungu. Með bættum kjörum rithöfunda og eflingu þeirra sjóða sem fæða af sér íslensk verk, hvort sem er á bók, á leiksviði, í sjónvarpi, útvarpi, kvikmyndum eða á öðru formi, tryggjum við best veg og hag íslenskunnar. Í framhaldi var stjórnarfólk kallað á fund allsherjarnefndar Alþingis til að skýra mál sitt. Við verðum að vona að sjónarmið rithöfunda og annarra listamanna verði tekin til greina.

Málefni Hljóðbókasafns hafa borið ótt og títt á góma undanfarna mánuði. Einkum er það óhófleg dreifing á verkum safnsins sem veldur okkur rithöfundum angri. Guðmundur Andri Thorsson þingmaður og félagi í RSÍ beindi fyrirspurn til menntamálaráðherra varðandi Hljóðbókasafn, þar sem hann spyr meðal annars hvort til standi að skoða starfsemi safnsins í ljósi breyttra markaðsaðstæðna. Einnig hvort ráðherra telji að sanngjarnar greiðslur fyrir afnot komi til höfunda og annarra rétthafa. Þessi fyrirspurn kom fram 21. febrúar og ráðherra hefur enn ekki svarað henni. Við bíðum spennt eftir svari, þar sem öllum má vera ljóst að þær greiðslur sem berast til höfunda eru ekki í nokkru samræmi við þann feykistóra hóp sem notar Hljóðbókasafnið að staðaldri. Þetta er stórt mál og mikilvægt og þarfnast fullrar athygli bæði okkar og stjórnvalda.

Nú liggur líka fyrir alþingi frumvarp til laga um tekjuskatt og staðgreiðslu skatts af fjármagnstekjum. Í því segir meðal annars: „Með frumvarpi þessu er stigið næsta skref til eflingar listum og menningu og lagt til að höfundagreiðslur frá viðurkenndum samtökum rétthafa sem greiddar eru til höfunda og/eða annarra einstaklinga sem rétthafa verði skattlagðar sem eignatekjur.“ Þetta er auðvitað gott og blessað, þar sem skattur af eignatekjum er umtalsvert lægri en almennur tekjuskattur. RSÍ hefur hins vegar gert athugasemdir við frumvarpið, þar sem við viljum að gengið verði lengra og allar afleiddar tekjur af höfundaverkum verði einnig skilgreindar sem eignatekjur, hvort sem greiðslurnar berast frá viðurkenndum samtökum rétthafa eða ekki. Þar með teldist til dæmis sala á kvikmyndarétti eða leikgerð á skáldsögu afleiddar tekjur og skattlögð samkvæmt því. Ef flutningsmaður frumvarpsins, hæstvirtur fjármála- og efnahagsráðherra, tekur mark á þessari sanngirniskröfu verður það til verulegra hagsbóta fyrir höfunda og eigendur höfundaréttar.

Af erlendum samskiptum er það helst að frétta að formaður og framkvæmdastjóri sóttu fundi í útlöndum, fyrst í Kaupmannahöfn, þar sem haldin var ráðstefna samtaka norrænna rithöfundafélaga, Nordisk Forfatter og Oversetter Råd, NFOR, og um leið var haldið uppá 100 ára afmæli þessa norræna samstarfs. Hluti af afmælisdagskránni var sýning á stuttri kvikmynd sem tekin var 1919 þar sem rithöfundar mættu til fyrsta fundarins og það gladdi hjörtu okkar Frónbúanna að sjá Gunnar Gunnarsson á meðal stofnfélaga. Við höfum sem sagt verið með frá upphafi og full ástæða til að halda uppá það.

Annan fund sóttum við í New York, en það var ársfundur International Authors Forum, sem RSÍ gerðist aðili að fyrir skömmu.

Rauði þráðurinn á báðum þessum ráðstefnum var áhyggjur skapandi listamanna af ólöglegri og taumlausri dreifingu efnis á veraldarvefnum annars vegar og hins vegar viðskiptarisinn amazon.com, sem gerir sig um þessar mundir líklegan til að gleypa alla útgáfustarfsemi sem að kjafti kemur. Mörgum í rithöfundastétt þykir þetta ógnvekjandi þróun, þó að fulltrúi dönsku neytendasamtakanna á ráðstefnunni í Kaupmannahöfn tæki henni fagnandi og teldi að aðkoma Amazon að bóksölu og bókaútgáfu hefði þegar stórlækkað bókaverð til neytenda og sú þróun hlyti að halda áfram. Það yrði svo bara í höndum höfunda að gera almennilega samninga beint við útgáfurisann.

Það er sem sagt á ýmsum vígstöðvum sem mikilvægt er að rithöfundar haldi vöku sinni og einmitt vegna hinnar öru þróunar í útgáfu og dreifingarmálum er afskaplega brýnt að við störfum þétt með kollegum okkar í öðrum löndum til þess að verja höfundarétt okkar, hvort sem er gegn sjóræningjum sem vilja gera hann ómerkan, eða auðhringjum sem ætla að gera okkur að þrælslunduðum vinnudýrum til að byggja upp ennþá stærra og auðugra veldi.

Og hvað fleira? Við hér á Dyngjuveginum fylltumst ofsakæti þegar bókmenntadagskrá okkar Skáld í skólum hlaut sérstaka viðurkenningu á degi íslenskrar tungu á síðasta ári. Skáld í skólum hóf göngu sína árið 2006 og síðan hafa rithöfunar af öllum stærðum og gerðum heimsótt skóla landsins með ríflega 60 mismunandi dagskrár. Það var Aðalsteinn Ásberg sem var helsti hvatamaður að þessari mikilvægu kynningu á íslenskum samtímabókmenntum og það var einnig hann sem veitti viðurkenningunni viðtöku fyrir hönd Höfundamiðstöðvar Rithöfundasambands Íslands.

Maístjarnan, ljóðaverðlaun Rithöfundasambandsins og Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns verða veitt í þriðja sinn 20. maí næstkomandi, en tilnefningar til verðlaunanna voru kynntar hér í Gunnarshúsi fyrir tveimur dögum. Það eru sex útgefnar ljóðabækur sem tilnefndar eru, en til álita komu allar ljóðabækur sem gefnar voru út á síðasta ári.

Eftir miklar vangaveltur og flóknar umræður varð stjórn RSÍ nýverið sammála um að láta hanna nýtt merki fyrir sambandið. Það mál er komið í vinnslu og verður væntanlega eitthvað af því að frétta áður en langt um líður.

Bókmenntahátíð í Reykjavík er nýafstaðin og af því tilefni efndu rithöfundar og útgefendur til fótboltakeppni á KR vellinum í Reykjavík. Leikurinn var æsispennandi og drengilega háður af hálfu rithöfunda, en tvennum sögum fer af heilindum útgefenda. Og kemur kannski engum á óvart. Leikurinn fór sem sagt 4-3 fyrir útgefendur. Framkvæmdastjóri RSÍ hefur af sinni alkunnu röggsemi brugðist snaggaralega við úrslitunum og fest kaup á markmannshönskum handa liðinu, sem vonast er til að tryggi okkar fólki sigur í næsta leik. Og þessi naumi ósigur er vitaskuld enginn fyrirboði um árangur okkar í komandi kjarasamningum.

Rithöfundasamband Íslands er stéttarfélag allra rithöfunda, óháð því í hvaða miðlum verk þeirra koma fyrir almenningssjónir. Við viljum kappkosta að hér eigi allir vísan stuðning, hvort sem um ræðir þá sem skrifa bækur, skáldverk, leikrit, handrit að kvikmyndum, útvarps eða sjónvarpsefni, ljóð, smásögur eða önnur verk sem fallið geta undir ritlist. Hér í Gunnarshúsi er rekin skrifstofa, þjónustumiðstöð og félagsheimili rithöfunda. Þetta vita auðvitað allir sem hér sitja, en ég vil eftir sem áður hvetja félagsmenn til að nýta sér þjónustu Rithöfundasambandsins hiklaust, hvenær sem uppá kunna að koma vafamál sem gott er að fá aðstoð við að greiða úr. Við veitum lögfræðiaðstoð þegar það á við, við búum yfir sérþekkingu í málum sem snerta réttindi höfunda, við þiggjum með þökkum allar ábendingar um það sem betur má fara í starfsemi sambandsins, við bjóðum aðstöðu hér í húsinu til fundahalda, upplestra og hvers kyns samkomuhalds félagsmanna okkar. Og svo er yfirleitt heitt á könnunni og oft ráðrúm til að tylla sér og spjalla um hvaðeina sem snertir lífið og listina.

Sem sagt: Verið alltaf velkomin í Gunnarshús.

Kærar þakkir